محصول برج ها

جمع آوری فضولات کبوتران تنها هدف برج ها هستند، قسمت عمده این فضولات در حاصلخیزی زمین های زراعتی و مقدار کمی هم در دباغی به مصرف می رسد. این فضولات در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش مؤثری دارند و به همین علت مهم کبوتران نزد آنها کم و بیش مقدس هستند.

ارتفاع برج ها معمولاً متفاوت است و به 10 تا 20 متر و قطرشان از 5 تا 10 متر می رسد. ساختمان داخلی آنها به نحوی طراحی شده است که دارای حداکثر لانه کبوتر باشد. در یک برج بزرگ تعداد لانه شمارش گردید و ابعاد هر لانه 30×25×20 سانتی متر بود. برج ها را می توان در سه نوع طبقه بندی کرد:  الف) نوع استانداردی که در اطراف اصفهان واقع شده اند و هنوز پابرجا هستند.   ب) نوع دوم که با فاصله ای از خانه های مسکونی ساخته شده اند ظرفیت و ابعادشان نسبت به نوع اول کم تر است.   ج) نوع سوم که مستطیل شکل است و در اطراف گلپایگان، در 180 کیلومتری شمال غربی اصفهان یافت می شود. یک نوع از این برج های مستطیل شکل با جزیی تغییر را که ابعادشان نسبت به برج های مشابه در ایران کوچک تر است، در اطراف شهر کابل افغانستان می توان مشاهده کرد.

اما هدف اصلی در تمام این برج ها ایجاد محیط امن برای کبوتران و جمع آوری فضولات آنهاست. عمق پی برج ها بستگی دارد به نوع و ابعاد دیواره و مصالح ساختمانی که در دسترس بوده است. قسمت داخلی غالباً خشت و قسمت هایی از دیواره خارجی و برجک های فوقانی محل ورود و خروج کبوتران از آجر ساخته شده اند، مع ذلک لایه های خارجی به علت نفوذ باران غالباً آسیب دیده اند. مدت زمان لازم برای ساختمان یک برج با ابعاد متوسط حدود شش ماه تخمین زده می شود، که روزانه کارگر اعم از استادکار و کارگر ساده کار می کنند.

برج هایی که متعلق به کشاورزان خصوصی است به علت رسیدگی و نگهداری دارای ارزش بیش تری هستند. به عنوان مثال برج بزرگی به مبلغ 200000 ریال فروخته شد ( یک دلار معادل 80 ریال). هم چنین برج کوچکی که در سه سال قبل شناخته شده بود 30000 تا 40000 ریال معامله گردید. تعداد کبوتران هر برج و دسترسی به منابع آب و دانه و محفوظ نگه داشتن کبوتران از حیواناتی از قبیل مار، بوف و غیره که داخل برج شده و آنها را شکار می کنند تغییر می کند. شکار کبوتر در نزدیکی برج ها تأثیر بدی در مقدار فضولات دارد و به همین علت تیراندازی تا فاصله چند صد متری قدغن است.

مقدار فضولات

مقدار فضولات هر برج به تعداد کبوترانی که در آن اقامت دارند بستگی دارد و همان مقدار نیز با توجه به نحوه ی تغذیه کبوتران از یک ماه به ماه دیگر در تغییر است. بسیاری اوقات مخصوصاً در فصل زمستان موقعی که برف زمین را می پوشاند باید برای کبوتران به طور دستی دانه ریزی شود. مقدار دانه ریزی، که غالباً ارزن می باشد، برای هر برج روزانه به 120 کیلوگرم میرسد. در چنین روزهایی اگر به طور دستی به کبوتران دانه داده نشود نه فقط مقدار فضولات کاهش می یابد، بلکه ممکن است تلفات کبوتران خیلی زیاد باشد. مقدار فضولات در برج ها متغیر است و بین 600 تا 3000 کیلوگرم در سال می باشد. فضولات برج ها معمولاً سالیانه یک بار جمع آوری می شوند ولی در بعضی برج ها سالی دو مرتبه و در برج های کوچکتر تخلیه فضولات مدتی بیش از یک سال هم به طول می انجامد. برج ها اکثراً دارای یک در هستند که فقط در موقع جمع آوری فضولات باز می شوند د در بقیه سال از طرف مالک مهر و موم می شود. طریقه ی استفاده از فضله ها بسیار ساده است. ابتدا آنها را جمع آوری نموده و در آفتاب می خشکانند و سپس به مصرف می رسانند ولی چنانچه بخواهند در مزارع غلات و حبوبات به کاربرند، پس از خشک شدن با پشت بیل آنها را خرد و نرم نموده و بعداً در مزارع پخش می کنند.

تعداد برج های کبوتر 

اگرچه آمار دقیقی از تعداد برج های کبوتر در قرن های گذشته نمی توان ارائه داد اما مطالبی که در حدود سه قرن پیش در سفرنامه شوالیه شاردن آمده می تواند به بررسی وضعیت و تعداد تقریبی کبوترخانه های عصر صفوی کمک کند. ضمن آنکه آمارهای ارائه شده در سال 1365 ش اگرچه ناقص است اما شناختی مهم در این مقوله ارائه می کنند. با مقایسه ی آماری که شاردن از کبوترخانه های خارج از شهر اصفهان در دوره ی صفویه ارائه کرده، یعنی رقم سه هزار، با آمار سال 1356 ش که تعداد برج ها، اعم از فعال و نیمه فعال و مخروبه به 606 عدد بوده است، چنین می توان نتیجه گرفت که با گذشت زمان و بر اثر حوادث مختلف، به ویژه پس از حمله ی افغان ها در پایان دوره صفویه ( 1135 ق) به اصفهان و تغییر پایتخت، تدریجاً برج ها از بین رفته اند، به گونه ای که قدمت تعداد اندکی از برج های موجود به بیش از دو قرن می رسد. برای مثال تاریخ احداث برج های کبوتر باغ هزارجریب، به علت موقع و وضع خاص باغ های این منطقه، احتمالا هم زمان با تاریخ بنای باغ، یعنی دوره صفویه بوده است. جز این، در قرن اخیر، به یقین تعداد زیادی از برج ها از بین رفته و تعداد کمی از آنها تعمیر شده و یا بر پایه ی باقی مانه ی برج های قدیمی بازسازی شده است. تعمیر برج ها، با توجه به وسع مالک یا مالکان، به صورت اساسی بوده و حتی قسمت ها یا تزئیناتی بر آن افزوده شده و در بعضی موارد نیز به علت دسترسی نداشتن به استادکار ماهر و نبود امکانات فنی و مالی، با شیوه های غیراصولی انجام گرفته است. به کمک تاریخ هایی که بر بدنه ی تعدادی از برج ها نوشته شده و یا ریش سفیدان محلی به یاد دارند، شاید بتوان تاریخ بازسازی و یا تعمیر برج ها را دانست، نه تاریخ دقیق بنای آنها را.

اما آماری که در سال 1356 ش در استان اصفهان تهیه شده است، تعداد برج های کبوترخانه را در سه دسته، این گونه بیان می کند: الف) تعداد برج های فعال ( گرم): 297 عدد   ب) تعداد برج های نیمه فعال ( سرد): 93 عدد   ج) تعداد برج های مخروبه: 216 عدد ( محمودیان، 1376، ص 199).

گرچه متون و منابع، بر وجود کبوترخانه و سنت بهره برداری از آنها در اقصی نقاط کشور اشاره دارد، لیکن در حال حاضر عمده نقاط تمرکز این برج ها استان اصفهان است. هم اکنون اطلاع مدونی از نقشه پراکندگی کبوتر خانه ها موجود نیست، ولی از نقاط تجمع این برج ها می توان به محدوده شهرستان گلپایگان و خوانسار در شمال غرب استان اصفهان، منطقه لنجان در جنوب غرب شهر اصفهان و روستای گورت در شهرستان خوراسگان و در جانب شرقی اصفهان اشاره کرد.