گروه اصفهان شناسی زنده رود

دژ باستانی طرق از بناهای باستانی زیبا و باشکوهی است که در استان اصفهان جای دارد ولی افسوس که با وجود پیشینه تاریخی ، زیبایی و بزرگی خاصی که دارد ، به طور شایسته به مردمان شناسانده نشده و در زمره یکی از آثار ناشناخته استان به شمار می رود .

این دژ که در روستای طرق از توابع شهرستان نطنز قرار دارد ، همچون دژ باستانی ایزد خواست ، بر روی صخره ای بزرگ و دراز که کمر نامیده می شود ، بنا شده است .

قرار گرفتن بر روی این بلندی ، خود از عواملی است که بر عظمت و شکوه این بنای زیبا افزوده است .

تاریخ درست بنای این دژ عظیم مشخص نیست اما کارشناسان میراث فرهنگی آنرا به زمان اشکانیان نسبت می دهند .

فرم مهندسی و معماری همسان و یک شکل ، یکپارچه بودن مصالح ساختمانی و شکل بیرونی بنا ، بیان کننده وجود یک فکر واحد در معماری و ساخت این دژ می باشد .  

به گفته مردم محل ، تا حدود دویست سال پیش در این دژ سکونت رواج داشته است .

شکل همسان اتاق ها و تقسیماتی که در کف و زیر زمین آنها وجود دارد ، و خمره هایی بزرگ که در قدیم وجود داشته و قطر برخی به یک متر می رسیده ، این مطلب را می تواند برساند که « کاربرد این دژ بیشتر برای محافظت و انبار کردن محصولات کشاورزی و غلات بوده است .

بر خلاف دژ ایزد خواست که هر طبقه از خانه ها به منظور خاصی چون طویله ، انبار ، محل سکونت و ... طراحی شده بود ، در اینجا دو گونه معماری دیده می شود ، در بخش شمال بیشتر خانه های دارای پله های مناسب و اتاق های نسبتا بزرگ هستند که برای سکونت مناسب بوده و در طبقه زیرین انبار ساخته شده است . در برخی نقاط نیز قفسه بندی برای سیلو کردن غلات و ادویه دیده می شود .

اما در بخش جنوبی دژ بیشتر خانه ها کوچک هستند و طبقه های اتاق ها بیشتر به انبار یا مغازه های جمع آوری غلات شباهت دارد . در واقع کل مجموعه اتاق های این بخش بیشتر شبیه یک بازار بزرگ و تودرتو است . اتاق ها با پلان چهارگوش ساخته شده اند که توسط سوراخی تنگ (چهارگوش) به اتاق زیرین و اتاق بالایی راه دارند . در زیر هر سوراخ دو یا سه پله کوچک ایجاد کرده اند که برای رفت و آمد می باشد اما به گونه ای است که رفت و آمد چندان هم آسان نیست . خصوصا برای زن ها ، بچه ها و سالخوردگان . مثل اینکه ساکنین این بنا نیاز به رفت و آمد زیاد از این سوراخ ها نداشته اند . زیرا اگر حتی روزی دو بار هم بخواهند بروند و بیایند باز هم سخت است .

ساختمان های این دژ بیشتر در سه طبقه ساخته شده اند ، اما در برخی جاها تا پنج طبقه نیز افزایش می یابد .

دروازه ورودی این دژ در ضلع غربی قرار دارد . در ورودی در میان دیواری محکم و آجری به پهنای یک متر جای دارد و اتاق نگهبان دژ در بالای آن قرار دارد . این اتاق توسط سوراخی به بیرون در دید دارد و نگهبان به راحتی می تواند فردی را که بیرون ایستاده شناسایی کند . در ابتدای ورود به حیاط کوچکی وارد می شویم که خانه هایی در اطراف آن است . در روبرو کوچه ای است که چند خانه با اتاقهای بزرگ در آن است و گویا این قسمت برای سکونت استفاده می شده و شبیه به یک مهمانسرا است .

از در ورودی با یک چرخش به سمت چپ پا به کوچه اصلی دژ میگذاری . این دژ دارای یک کوچه اصلی است که از جنوب به شمال کشیده شده و راهرو های کوچک فرعی در امتداد غربی به شرقی به این کوچه عمود شده اند . انتهای راهرو های غربی معولا گود می شود به طوری که به طبقه زیرین خانه ای که در ته راهرو است ، راه دارد . در این دژ بیش از سیصد خانه کوچک و بزرگ وجود دارد . سقف اتاق ها به دو صورت خشتی ضربی و چوبی تخت ساخته شده و کاربری های متفاوتی دارد .

تنها دو دستگاه سرویس بهداشتی در دو سمت شرقی و غربی دژ قرار دارد که معماری خاصی از نظر بهداشتی و دفع فضولات دارند . این نیز خود می تواند نشانی دیگر برای مسکونی نبودن این دژ باشد .  

در یک سوم انتهایی دژ ، که بر روی سطحی صاف قرار گرفته ، یک میدان کوچک ایجاد کرده اند که این دژ را به دو بخش بالایی و پایینی تقسیم می کند .

در گوشه شمال شرقی این میدان چاهی عمیق وجود دارد که در دل سنگ حفر شده است و بر روی آن چرخ چوبی چاه قرار دارد . این چاه که به سبکی خاص و با پلان چهارگوش تراشیده شده ، احتمالا برای ورود و خروج اضطراری مورد استفاده قرار می گرفته است . در کنار چاه نیز حوضی چهارگوش در دل سنگ کنده اند .

می گویند : این چاه به اتاقی بزرگ به مساحت تقریبی 20 متر مربع راه دارد که در دل سنگ کنده شده است . این اتاق که شکلی نامنظم دارد ، دارای سکوهای بزرگ و کوچکی است که کاربری آنها مشخص نیست . ورود به این اتاق از سمت شرقی قلعه هنوز میسر است .

( من در بازدید از کناره شرقی این دژ ، به سوراخی غار مانند برخورد کردم و وارد آن شدم که در وسط آن حفره بزرگی بود و آب باران در آن جمع شده بود ، اما به علت نبود وسایل و نور کافی و نیز تنها بودن ، بنابر احتیاط از شناسایی و ورود به آن خودداری نمودم . شاید این سوراخ همان اتاقی است که درباره آن صحبت می شود ) .

بخشی از دیواره های سمت شرقی این دژ ، بر اثر سقوط صخره ها فرو ریخته است که شاید بر اثر زلزله یا دلیل دیگری باشد .

جالب اینکه دقیقا در ایزدخواست نیز دیواره های همین سمت ( سمت شرقی دژ ) فرو ریخته است .

در دیواره صخره های شرقی دژ ، سوراخ هایی دیده می شود که توسط انسان ایجاد شده ، ورود به برخی از آنها آسان است و برای نگهداری دام استفاده می شود .

می گویند در قدیم این حفره ها به هم راه داشته و یک طویله و انبار علوفه بزرگ را در دو طبقه ، در زیر دژ ایجاد کرده بوده که به هم راه داشته و حتی به بخش مسکونی دژ نیز راه داشته ، اما به مرور زمان راه های ارتباطی از بین رفته است .

نیمی از مالکان این دژ بزرگ ، زنان طرق هستند که خانه های این بنای بزرگ به عنوان مهریه یا جهیزیه آنان است . 

زنان طرق ، در توافق نامه ای که برخی رسانه ها آنرا منعکس نمودند ، به شرط تعمیر و نگهداری اصولی و شایسته ، از مهریه خود دست کشیده و این بنای زیبا را به سازمان میراث فرهنگی سپرده اند .