گروه اصفهان شناسی زنده رود

سرستون ساسانی باغ چهلستون              درج شده در وبلاگ نقش جهان

سرستون ساسانی از محدود آثاری است که در اصفهان از زمان ساسانیان به دست آمده و امروزه با وضعیتی ناشایست در زیر تابش آفتاب و بارش برف و تگرگ و باران ، در یکی از ایوان های شرقی باغ چهلستون نگهداری می گردد . تنها تفاوتی که بین آن و دیگر آثار گذارده اند این است که در زیرش یک تکه تخته بزرگ و یک ورق فوم سه لایه قرار داده اند .

بهترین جایی که می توان درباره این سرستون ارزشمند مطالبی پیدا کرد ، کتاب « اصفهان دوره ساسانی » نوشته « علیرضا جعفری زند » می باشد .

در اینجا قسمتی از مطالب این کتاب درباره این اثر زیبا و ارزشمند را دقیقا می آوریم : (1)

(( از آثار دوره ساسانی در اصفهان ، دو سرستون به دست آمده که هر دو دارای نقوش برجسته می باشند . محل پیدایش و تاریخ کشف این دو سرستون نا معلوم است . یکی از آنها که دارای شکستگی است ، در کاخ چهلستون و دیگری در موزه ایران باستان نگهداری می شود .

سرستون موجود در موزه ایران باستان در تهران ، به شرح زیر معرفی شده است :

« یکی از دو سرستون سنگی اصفهان ، نظیر سرستون های بیستون ، متعلق به اواخر زمان ساسانی که در هفت حوض عمارت تیموری اصفهان به دست آمده است »

در کتاب آثار ملی اصفهان تاریخ پیدایش این اثر را سال 1330 خورشیدی و محل کشف آن را تالار تیموری ذکر می کند .

محمد علی جناب می نویسد : مستر هرتسفلد در کنفرانس خود در سالن معارف ، در اردیبهشت 1306 شمسی ، از این دو سرستون اسم برده که در هشتاد سال پیش در اصفهان وجود داشته و حالیه اثری از آنها نیست . این دو ستون در مقابل درب خورشید (در حرمسرا) سال گذشته 1306 ، از زیر خاک و آوار میدان بیرون آمد و به نظر می رسد که اصل آن متعلق به عمارت سلطنتی شهر جی بوده است .

نوشته های جناب در مورد مذکور مبهم و تاریک است . معلوم نیست آیا خود او ناظر این ماجرا بوده و یا از کسی شنیده است . بنابر این بر اساس نوشته های شاردن ، ممکن است او حدس زده باشد که این ستون ها باید در میدان نقش جهان پیدا شده باشد .

جناب می نویسد : این دو سرستون سنگی ، با نقش اورمزدا و غیره ، حالیه جلو عمارت تیموری در چهار حوض می باشد .

هرتسفلد خود این دو سرستون را ندیده و بر اساس گراوری که در کتاب فلاندن و کست دیده ، از آن یاد کرده است .      

سرستون موزه ایران باستان ، با زیر نویس « سرستون طاق بستان کرمانشاه » معرفی شده بود که بعد از تذکر نگارنده و دیدن دفاتر ثبت اثر در موزه ، زیر نویس مزبور برداشته شد . در دفتر موزه این اثر بدین گونه ثبت شده است : « سرستون ساسانی ، شماره ثبت 608 ، شماره موزه 2608 ، سرستون سنگی منقوش به نقش برجسته گل رز در داخل لوزی های حوشه گندمی که بالای آن سوراخی شبیه هاون است ، طول 59 عرض 75 ، محل اکتشاف اصفهان ، تاریخ اکتشاف نامعلوم ، سنگ سفید رنگ با کف مسطح »

 سرستون اصفهان :  

این سر ستون مدتها در گوشه ای از باغ چهلستون افتاده بود و بعد از محوطه استانداری سر درآورد و دوباره به چهلستون باز گردانده شد . و اینبار در گوشه ای افتاده بود و به عنوان صندلی بازدید کنندگان مورد استفاده قرار می گرفت . تا اینکه بعد از پیگیری مستمر نگارنده ، به یکی از ایوان های شرقی باغ چهلستون منتقل شد .

این سر ستون از سنگ سفید است که شکستگی بزرگی دارد . سر ستون هرمی شکل از سه قسمت تشکیل شده و ارتفاع مجموعه سه قسمت 68 سانتیمتر است . نخستین قسمت که بر روی ستون می نشیند ، شالی گردی است که قطر آن 50 سانتیمتر می باشد . این شالی 15 سانتیمتر عرض دارد و نقش آن به شکل مارپیچ است . این نقش در ایران سابقه ای کهن دارد و بر روی مفرغ های لرستان و اشیاء مارلیک نیز دیده می شود . ظاهرا یک سمبل مذهبی در این نقش مد نظر بوده و شاید تصوری از نقش آب یا رودخانه ای در حال حرکت باشد .(2)

در قسمت پایین این حاشیه ، یک قسمت برجسته و بدون نقش وجود دارد . همچنین یک سوراخ در میان آن است که به نظر می رسد برای قرار گرفتن در گودی که در ستون ایجاد می شد ، بدین شکل ساخته شده ، بنابر این این برآمدگی در درون سرستون جای می گرفت و گودی وسط نیز با زایده ای که در ستون ایجاد می کردند قفل و بست می شد و سبب پایداری بیشتر سرستون بر روی ستون می گردید . نمونه موزه تهران فاقد این برجستگی در زیر حاشیه است .

 نقش سمت راست یا نقش شاهنشاه

یکی از نقش های چهارگانه سرستون را ، نیم تنه شاهنشاه به ارتفاع 42 سانتیمتر به خود اختصاص داده است . صورت این نقش را زایل کرده اند اما فرم موها که بر روی شانه ریخته قابل تشخیص می باشد که نقش آرایش همیشگی موهای شاهان ساسانی را مجسم می کند .

تاج که قسمت پایین آن از میان رفته و تنها از آن دو بال گشوده که در میان آن هلال ماه ، قرص خورشید را در میان گرفته ، دیده می شود . دور سر شاه که از روبرو نقش شده ، هاله ای با سه خط نشان داده شده و او دست راست خود را بلند کرده است ولی دست را از مچ نابود کرده اند .

لباس شاه زربفت و دست چپ در حالی که دستبند مرصعی آن را زینت می داده ، بر روی قبضه شمشیر جواهر نشان نهاده شده است . سه رشته مروارید گردن شاه را زینت می داده و سه رشته مروارید دیگر بر لبه یقه لباس دوخته شده و یقه مروارید دوزی به صورت چپ به راست و اریب است .

چهار نوار مواج از پشت سر شاه نقش شده است . پایین نیم تنه یک حاشیه گل دیده می شود. نمونه ای از این نوع گل را در نقش برجسته طاق بستان ، طاق بزرگ در بالای سر شاه سوار بر اسب حجاری کرده اند .

دو غنچه گل روبرو و پشت سر شاه دیده می شود که با شاخه ای به دو درخت یا بوته که در دو ضلع دیگر سرستون قرار گرفته اند ، متصل می باشد . این گل ها با نمونه سرستون موزه تهران متفاوتند .

پس شخصیت مزبور بر اساس فرم تاج ، همان شخصیت تجسم یافته سرستون موزه ایران باستان ، یعنی خسرو پرویز می باشد .

 نقش سمت چپ یا نقش آناهیتا

قسمتی که نقش آناهیتا را بر خود جای داده شکسته شده و صورت نقش را از میان برده اند (3) ولی قسمتی از موهای او که بر شانه ریخته و هاله ای که بر گرد سر او قرار دارد ، هنوز دیده می شود .

هاله دور سر او عبارت است از دو دایره تو در تو که نقشی از بانه های آتش بر خود دارد . این هاله در نمونه سرستون موزه ایران باستان و نمونه های طاق بستان و هیچ نقش برجسته شناخته شده دوره ساسانی ، تا کنون دیده نشده و در واقع منحصر به فرد است .

نیم تنه ، پیراهن پرچینی بر تن دارد که با کمربندی بسته شده است . دنباله کمربند بصورت دو آویز دیده می شود . لباس دارای یقه گردی است که از زیر گردنبند او نمایان شده و همچنین با مروارید تزئین شده ، مروارید ها بصورت سه ردیفی در کنار هم ، بر روی پیراهن دوخته شده است . گردنبندی بر گردن آناهیتا دیده می شود که دارای سه آویز می باشد .

دست راست که حلقه ای را نگاه داشته ، به طرف بالا بلند شده و گویا می خواهد حلقه ای که با دو روبان مواج تزئین شده به شاهنشاه اهدا کند . پایین نیم تنه مانند نقش شاهنشاه دارای حاشیه ای از گلها است .

دو ضلع دیگر سرستون شامل نقش دو درخت یا دو بوته عجیب با غنچه ها و گل های خاصی است که در هم پیچیده و نقش بدیعی به وجود آورده اند . شبیه این بوته یا درخت در نقش های طاق بستان هم وجود دارد . شاید این نقش جنبه آئینی و مذهبی داشته باشد . اهمیت درخت در آئین ایران باستان و جنبه تقدس ان روشن است . احترامی که تا امروزه نیز باقی مانده و درختان زیادی در سرتاسر ایران وجود دارد که مورد احترام می باشند و بریدن آنها را گناهی بزرگ می دانند . (4) 

از این دو بوته مذکور دو شاخه بر آمده که یکی روبرو و دیگری پشت سر شاه که گلی شگفت انگیز را به شاه تقدیم می دارد . نیمی از گل پشت سر شاه شکسته است .

 قسمت سوم سرستون شامل یک حاشیه به عرض 11 سانتیمتر می باشد . این حاشیه پیچش گیاهی را مجسم می سازد که دارای گلهای زیبایی در هر دایره است و مانند کمربندی سرستون را احاطه کرده است .  

--------------------------------

پی نوشت :

1- برای خواندن مطالب کامل و مشاهده تصاویر بیشتر در کتاب ، میتوانید به کتابخانه مجموعه باغ طوبی تخت پولاد مراجعه نمایید . در کتابفروشی جهاد دانشگاهی نیز این کتاب به فروش می رسد .

 2- شاید این نقش همان نقش مقدس « دو مار » است که در کنار سردر یا ایوان های برخی مساجد دیده می شود و نماد جهانی داروسازی ، صحت و سلامت می باشد . همچنین این نقش را برخی به عنوان درخت زندگی نیز نام برده اند .

برای آگاهی بیشتر میتوانید از نوار سخنرانی دکتر محمدی راد در همایش « معنویت و هنر در مسجد شیخ لطف الله اصفهان » استفاده نمایید .

3- چه جالب : دقیقا هم صورت شاه و هم صورت آناهیتا را از بین برده اند ، باید مواظب باشیم که خود سرستون را مثل مجسمه های تهران به سرقت نبرند .    

4- البته نه در شهر اصفهان ، که درختی چون چنار بزرگ خواجه خضر (در خیابان میرزا طاهر) را خیلی راحت از نیمه بریدند و میدان دور آنرا از بین برده و به خیابانی تنگ تبدیل نمودند تا هر ماشینی بتواند از مسیر منحرف شده و راحت با آن تصادف کند .