جاکفشی

فضاهای کوچک زیر سکوها در قسمت سربینه محل قرار دادن کفش های مشتریان بوده است بطوریکه هر فرد هنگام ورود، پذیرش شده و بقچه ( دستمال بزرگ چهارگوش که لباس ها را در آن می گذاشته اند و گره می زده اند) و اسباب حمام ( ویژه زنان) و پا ابزارهای خود را داخل محفظه های ویژه ای که قسمت تحتانی به نام زیرسکو طراحی شده بود قرار می دادند. دراثر مرور زمان این زیر سکوها جای خود را به دولاب یا قفسه های چوبی که در اطراف سربینه احداث شده بود داد.

چاه خانه

اتاقی که معمولا روی بام حمام قرار داشته و چاه آب حمام در آن بوده که توسط کارگران آب از چاه کشیده شده و باریختن آب در منبع و یا کانال کنار چاه، آب در تمام قسمت های حمام جریان پیدا می کرده است.

حمام هم مانند بازار علاوه بر اینکه در آن اعمال نیک و مشخص انجام می گرفته محل اجتماعات مختلف نیز بوده است.

اگر رفیق شفیقی درست پیمان باش                   رفیق حجره و گرمابه و گلستان باش

همانطور که یاد آوری گردید مراسم زیبایی مثل حنابندان، حمام عروسی و حمام زایمان و غیره از جمله فصد کردن به معنی رگ زدن که نوعی حجامت بوده، اصلاح سر و صورت ( دفع موهای زاید، کیسه کشی و زدودن پوست بدن از چرک و کثافات با ماده ای به نام سفید آب که به وسیله ی کیسه کشی ( از نوع پشمی ) صورت می گرفته است . در حمام ها ملاحضاتی را نیز جهت حمام برای استفاده زنان و مردان دانسته اند. معمولا برای این امر دو حمام در کنار یکدیگر می ساختند بطوریکه راه آنها از یک کوچه ومعبر نبوده است، اما خزانه ها به هم چسبیده بوده و از یک جا گرم می شدند. در بعضی محلات که فقط یک حمام وجود داشت بعضی روزها به زنان و برخی روزها به مردان اختصاص داشت. در هر صورت استفاده از یک حمام را به دلیل مسائل بهداشتی برای زن و مرد صحیح نمی انستند.

حمام ها همواره اولین و آخرین نقاطی بودند که هر مسافر در بدو ورود به شهر یا خروج از آن در آنجا حضور میافت تا گرد راه از اندام خویش بزداید و یا خود را برای مدت زمان طولانی طی طریق آماده رویارویی با گرد و غبار راه گرداند. همانطوریکه یاد آوری گردید هدف از انجام ساختن بناهای عام المنفعه از جمله مسجد، مدرسه، حمام، کاروانسرا و غیره کسب سود مادی توسط بانیان آنها نبوده است، بلکه اقدامی خیرخواهانه در نظر گرفته می شده که باعث گردیده صحت و نظافت و زیبایی و حتی تعادل روحی و جسمی افراد جامعه بواسطه آنها تأمین و تضمین گردد.

در اصفهان در عصرهای گوناگون حمامهای بسیاری ساخته شده که هنوز آثار بعضی از آنها باقیمانده است. براساس سفرنامه شاردن شمار حمام های موجود در شهر اصفهان از عهد صفوی از 273 عدد می گذشته، که امروزه متأسفانه فقط تعداد محدودی از آنها هنوز باقیست که عبارتند از: حمام شاه، حمام شاهزادگان، حمام وزیر، حمام قاضی، حمام شاه علی، حمام شیخ، حمام علیقلی آقا، حمام شیخ علیخان، حمام جارچی که اکثر آنها از عهد صفوی بوده است.

امروزه خوشبختانه تعدادی از آنها بصورت سفره خانه های سنتی و موزه مردم شناسی در آمده است. بعضی از حمام های خوبِ بجا مانده در سطح کشور نیز عبارتند از: حمام گنجعلی خان، حمام وکیل و ابراهیم خان کرمان؛ حمام وکیل شیراز؛ حمام سپند سمنان از دوران قاجاریه؛ حمام حاج عبدالکریم قزوین؛ حمام خان و باغ شاه ( حمام فین ) کاشان، که یگانه گرمابه اختصاصی ِ یکی از کاخ های شاهان صفوی ست که تاکنون با همان ساختمان اولیه خود پابرجا مانده است. درمحوطه ی خارج از حصاربندی سمت جنوب باغ شاه دو دستگاه حمام بزرگ و کوچک موجود است که هریک به در جداگانه ای از فضای داخل باغ مربوط می گردد. حمام کوچک تر دارای بنائی ساده تر و حتی روستائی است که از بناهای دوره قاجار است که قتلگاه امیرکبیر نیز بوده است.

در پایان این صحبت بیتی از مثنوی را می آوریم که آخرین بخش آن بصورت کاشی کاری بر سردر حمام شیخ بهایی اصفهان نوشته شده که خوشبختانه همچنان برجامانده است.

چون یکی از درون برون آید             صحت و عافیت بود تاریخ

با محاسبه ی دو کلمه ی صحت و عافیت به حروف ابجد سال 1065 ﻫ.ق بدست می آید که این سال با تاریخ فوت شیخ بهایی ( 1031 ﻫ.ق ) 34 سال تفاوت دارد و طراحی این حمام را به شیخ بهایی نسبت می دهند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع و مأخذ

1-مهرآبادی ، ابولقاسم، آثار ملی اصفهان، انجمن آثار ملی، 1352

2- آثار تاریخی کاشان و نطنز، حسن نراقی

3- دولاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمه شجاع الدین شفا، چاپ اول، تهران

4- پیرنیا، محمد کریم، ارمغانهای ایران به جهان معماری، پادیاب هنر و مردم، سال 12، شماره 139، 1353

5- پیرنیا، محمد کریم، شیوه های معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، نشر اسلامی، 1369

6- دانستنی های تاریخی کاشان و مناطق اکوتوریسم ، زهرا ریاضی( پروانه)، 1386

7- اصفهان بهشتی کوچک امازمینی، محمدرضا شایسته، منصور قسمی، نقش خورشید

تهیه و تحقیق مهدی محبوبفر