حمام ها از نظر طرح با شکوه و دارای معماری عالی و مزایای خاص بوده اند، بطوری که در دوره ی صفوی مورد توجه کامل و ستایش جهانگردان بیگانه بوده است که در سفرنامه های خود به تعریف و توصیف آنها پرداخته اند از جمله شاردن فرانسوی که می گوید گرمابه های اصفهان فوق العاده عالی، خوب، تمییز و خوش ساخت و دارای تزئینات منحصر به فرد خود هستند.

اکثر ساختمان حمام ها در داخل زمین بنا می شدند به خاطر اینکه : 1- حمام حرارت درون خود را به راحتی از دست ندهد ، زیرا خاک عایق حرارت است. 2- نظر به اینکه حمام از قنات ها آبگیری می شده است بنابراین قرار گرفتن آن در تراز پائینی از سطح زمین جهت جلوگیری از اتلاف گرما و آب گیری از سطح آب قنات به صرفه بوده است. 3- نکته بسیار مهم تر آنکه قرار گرفتن بنا در دل زمین باعث استحکام و دوام بیشتر آن در برابر زلزله بوده است.

معیار اصلی شکل گیری فضا در حمام مسئله رطوبت و حرارت در آن بوده که پوشش داخلی گرمخانه بوسیله ملات آهک پوشانیده میشده بطوریکه این پوشش در اثر تبخیر آب هر زمان محکمتر و سفت تر می شده است. در معماری حمام سه نوع فضا طراحی و ساخته می شده است: 1. نیمه گرم، نیمه مرطوب 2.  گرم و مرطوب 3. بسیار گرم و بسیار مرطوب

همانطور که می دانیم انسان وقتی یک مرتبه از محل گرم به محل سرد یا برعکس وارد شود به دلیل تغییر قابل ملاحظه دمای هوا ممکن است دچار سرماخوردگی گردد، برای همین منظور چند اصل مهم در مورد گرمابه یا حمام رعایت می شده است؛ در نتیجه برای رعایت این سلسله مراتب بلافاصله پس از هشتی ورودی، یک دالان خمیده و پیچ در پیچ به فضای بزرگی بنام سربینه ( یا بینه ) راه داشته است.

سربینه یا رختکن محیطی نیمه گرم و نسبتا خشک بوده که پس از در آوردن لباسها در این محل به طرف گرمخانه ادامه داشته است بطوریکه بعد از این فضا نیز مستقیما وارد گرمخانه نمی شدند و فضایی بنام میان در در این فاصله بوده است. در اینجا یک یا دو سکو جهت گذاشتن لنگ و دویچه ( دلو کوچک ) و یا مشربه و اسباب حمام داشته است و معمولا راه دستشویی و آبریزگاه از همین میان در بوده است.

برای ستردن موهای زائد محوطه ی ویژه ای درهمین محل و مجاور گرمخانه موسوم به نوره کش خانه تعبیه شده بود. بطور معمول از آنجا که حمام ها از قنات، رود و یا چاه تأمین آب میشده اند، خزینه در سطح پائین تری از منبع اصلی آب قرار گرفته بطوری که حتی در برخی حمام ها چرخ چاه روی بام قرار داشته است.

در حمام های بزرگ سیستم مربوط به چاه آب و فضای ویژه نیروی محرکه ی آن از حرکت گاوی در یک شیب به سمت پائین استفاده می شده است. زمانیکه حیوان از شیب به سمت پائین روان میشد آب توسط دلوی نسبتا بزرگ و چرمین یا لاستیکی توسط چرخ و طناب از چاه خارج و توسط شخصی که در آنجا حضور داشت وارد منبعی که در تراز ارتفاعی بالاتر از همه مخازنی که باید پر از آب می شدند قرار داشت، ریخته می شد. سپس از طریق لوله های سفالین رابط ( تنبوشه ) آب در مخازن مختلف حمام توزیع می شد.

گرمخانه

پس از سربینه بزرگترین بخش اصلی حمام است که به دلیل رطوبت و کمتر بودن نور در آن از تزئینات کمتری برخوردار بوده است که شامل ( خزینه، حوض های آب سرد و گرم، اطاق شاه نشین و صفه های متعدد با کاربردهای ویژه خود، سکوهای مخصوص در گرداگرد گرمخانه که پس از کیسه کشی افراد که در میان صحن انجام می شد روی آن شانه به شانه می نشستند و دلاک یا حمامی آنها را به ترتیب در طی چند مرحله لیف و صابون می زد و فردی به نام آبگیر با ریختن آب گرم برسر آنها افراد را شستشو می داد. ) حتی همانطور که یادآوری شد در همین گرمخانه ها شکسته بندی و مراسم ختنه سوران نوزادان پسر نیز صورت می گرفت. پائین ازاره های حمام بطور کلی از کاشی های مرغوب از نوع خشتی تا ارتفاع یک الی دو متر از کف حمام استفاده می شد که طرح های متنوع و کمتر غیر انتزاعی داشتند که در مقابل نفوذ رطوبت مقاوم و از نظر بهداشتی سطحی صیقلی و قابل شستشوی بهتری را دارا بودند.

خــزینــه

خزینه در حمام های کامل سه عدد بوده یکی برای آب خیلی گرم، دیگری برای آب سرد و در وسط آنها خزانه آب ولرم جای می گرفت. کسی در دو خزانه آب سرد و گرم وارد نمی شد این دو را قـُله یا گـُله و مجموعه آن را قـُلتین می گفتند.

اعیان و طبقه ی خاص بویژه تجار و بزرگان حکومتی و غیره گرمخانه مخصوصی در دو گوشه خزانه داشته اند که بجای خزانه دستک داشته ( حوضچه ای کوچک که آب در داخل آن ریخته و آنرا پر می نمودند و سپس با دست یا لگن کوچکی و یا ظرف مسین شبیه به پارچ آبخوری به نام مشربه به روی خود می ریختند) علاوه بر این در گرمخانه محلی برای آب بازی و شنا ساخته شده بود. در حمامهای بزرگ اصفهان ( علیقلی آقا ) و کرمان استخری بزرگ برای این منظور می ساختند که در محیط اطراف این استخرهای اعم از کوچک و بزرگ سکوهایی برای نشستن و تماشا کردن تعبیه شده بود.

در خزینه برای گرم کردن آب بدین روش عمل می شده که در زیر کف خزینه یک یا چند دیگ بزرگ و مقاوم از هفت جوش یا به عبارتی ترکیبی از مس، قلع، سرب و آلیاژهای دیگر ریخته که در مجموع چیز محکم و با دوامی بوده است. این دیگ می بایست در مقابل آتش زیر آن مقاوم باشد. برای چسباندن دیگ از پیه دارو ( پی آب کرده ، پنبه، ساروج و تراشه چوب ) استفاده می کردند و طوری آنرا می چسباندند که آب بندی آن کاملا طبق اصول مهندسی بوده و بدین ترتیب آب خزینه را گرم می کرده اند. ناگفته نماند که بدنه خزینه را هم با ساروج آب بندی می نمودند و بطریق ماهرانه این کار انجام می شده که کاملا سخت و محکم بوده و سالیان دراز مورد استفاده قرار می گرفته است.