گروه اصفهان شناسی زنده رود

۱- دیوان برید : برای نگهداری راهها و رسانیدن نامه ها و بسته های دولتی، دیوانی یا به گفته ی امروز وزارتخانه ویژه ای بوده است که نام آن را در کتابهای عربی دیوان برید یاد کرده اند.

دیوان برید دارای دو وظیفه ی مهم بود؛ یکی نگهداری شاهراهها و چاپارخانه ها در میان راهها و گماردن مأموران ویژه ی نامه رسانی از قبیل پیک سواره و پیاده در هر چاپارخانه برای مبادله کیسه نامه ها و بسته ها و نگهداری اسبان و استران تندرو و دیگر فرستادن کارآگاه به سراسر کشور و یا کشورهای بیگانه برای بدست اوردن آگاهیهای ضروری جهت اداره کردن کشور و اطلاع از رفتار مأموران دولتی و چگونگی رفتارایشان با مردم، که در گزینش ایشان دقت بسیار بکار می رفت.

2- ساباط : این واژه  که تقریبا به همه ی زبانهای خاوری و آدابی و ایرانی و عربی وارد شده و در گویش های ایران بویژه فارسی و ریشه کهن دارد جزء اول آن ( سا) به معنای آسایش و جزء دوم آن پسوند ( بات ) نمودار ساختمان و بنا و آبادانی عمارت است و در آخر بسیاری از واژه ها چون رباط و کاربات و خرابات و مانند اینها آمده و روی هم رفته بجای آسایشگاه و استراحتگاه امروز بکار می رفته است . ساباط به کلیه ی بناهایی که به منظور آسودن بپا می شده چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده است. لازم به یادآوری است که در بعضی متون به معنای کوچه های باریک و سرپوشیده در بافت قدیمی مسکونی شهرها و محله ها هم بیان شده است.

ساباط را بطور خاص برای بنای سرپوشیده کوچکی بکار می برند که برروی جاده های بیرون شهر و یا کنار آنها ساخته شده و منحصر بفرد است که دارای چند تختگاه و یک آب انبار و گاهی یک یا دو اتاق کوچک که شبها جهت رفع خستگی و اندکی آسودن پس از پیمودن راه نه چندان دور آنرا مورد استفاده قرار می دادند . در راه اصفهان به یزد و میان یزد و اردکان و نایین خوشبختانه دو دستگاه از این ساباط برجای مانده و آب انباری پر از آب خنک دارد و پناهگاه خوبی برای مسافران این راه دور و دراز و خشک و بیابانی خواهد بود. این نکته را باید یادآوری نمود که قهوه خانه های سرراهی کوچک هم اکنون جای گزین ساباط های زمان قدیم گردیده است.

3- رباط : رباط منحصرا به ساختمان هایی که در کنار راههای بیرون شهر و آبادی اطلاق می شود. رباط به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه بکار رفته است. رباط علاوه بر حوض آب و آب انبار دارای اتاقهای ممتدی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند  یک یا چند شب در اتاقهای آن بیاسایند و از امکانات معیشتی و مسافرتی بین راهی استفاده بیشتر و بهتری بنمایند.

4- کاروانسرا : به رباط های بزرگ  و جامع با امکانات وسیع تر کاروانسرا می گویند. چه در شهر باشد و چه بیرون از آن. کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان دارای باربند ، بارانداز و محل نگهداری حیوانات و انبارهای وسیع جهت نگهداری بار و کالاست و اغلب در ورودی آنها بازارچه کوچکی بنام « علافخانه » جهت خرید مسافران از قبیل خوراکی و مایحتاج ضروری ساخته شده . بر روی سر در آن چند اتاق مرتب و پاکیزه قرار گرفته که اختصاص به کاروانسالار و افراد مهم از جمله خان ها و غیره دارد. در بعضی از کاروانسراها در دوطرف ورودی آنها برجهایی ساخته شده که در مواقع ناامنی و حمله راهزنان و طراران مورد استفاده مدافعان و راهداران جهت دفاع قرار می گرفته است. ناگفته نماند که در زبان عربی کلمه « خان » به جای کاروانسرا بکار رفته است.

5- آب انبار : آب انبار و مخازن آب آشامیدنی در سراسر راههای ایران و در شهر های ایران زمین به تعداد زیاد دیده می شود و بعضی از آنها که در شهرهای خشک و کم آب کویری ساخته شده که خود اثر بسیار زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه است.

6- حوض - برکه - چاه : تأمین آب آشامیدنی برای مسافران و چهارپایان بویژه در مناطق خشک و کویری مسئله ای بسیار مهم و حیاتی بوده که با ساختن حوض های بزرگ جهت ذخیره آب باران، باکندن و ساختن آنها با ساروج  و سنگ و غیره از آب های روان قنات و کاریز این مسئله را حل می کردند. در جاده های کویری و دشت پهناور کویری ایران که آب کمتر پیدا می شده آب جاری آن مناطق پر نمک و شور و غیر قابل شرب بوده، بنابراین در فاصله چند فرسنگی که رباط و آبادی ساخته شده بود برکه های سرپوشیده یا چاه خانه به چشم میخورد که از آب باران و غیره پرمیشده، که هنوز هم در راههای میان یزد و خراسان و راه دشتی و کاشان و اردستان بجای مانده است و در بعضی مواقع مورد استفاده قرار می گیرد.

7- مهمانخانه و دَسکِره : در کنار شهرهای بزرگ و آباد بویژه پایتخت ها کاروانسراهای بزرگ زیبا و باشکوه و مجلل دیده می شود که بیشتر آنها مهمانخانه بوده است. از جمله مهمانسرای بزرگ شاه عباسی در کاشان و کاروانسرای مادرشاه ( مهمانسرای عباسی ) دراصفهان ساخته شده  در زمان شاه سلطان حسین و کاروانسرای وزیر در قزوین است که هنوز هم به عنوان مهمانسرای عباسی بطور مجلل کاربرد دارد. خارج از شهرهای بزرگ پیش از اسلام و آغاز آن دسکره هایی وجود داشته که پادشاهان و امرا برای خوشگذرانی و گذراندن اوقات فراغت و شکار برای خود می ساختند که چند دستگاه آن ها هم اکنون بچشم می خورد اما کاربری آنها تغییر کرده است. مانند دسکره های جبلیه کرمان، هارونیه طوس که گفته می شود مرار امام محمد غزالی است و همچنین به خواجه ربیع مشهد و زنگیان یزد می توان اشاره نمود . درمجاورت خانقاه ها و پیوسته به آنها علاوه بر مسجد بناهایی بنام دارالسیاده – دارالعربا – دارالضیافه و غیره وجود داشته و بیشتر مسافران و رهگذران غریب و درویش و مسکین که راه بجایی نداشتند و یا اموالشان توسط راهزنان به سرقت می رفت و دست خالی بودند در اینگونه اماکن مسکن می گزیدند و پذیرایی می شدند. ( دارالضیافه اصفهان خیابان کمال )

مجموعه های بسیار جالب و خوش طرح مسجد و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی – مزار و خانقاه شاه نعمت الله درماهان و خانقاه فرزندش شاه خلیل الله در تفت و طرح بندر آباد یزد نمونه هایی از مهمانخانه های رایگان بشمار می روند.

 در این قسمت از چند رباط و کاروانسرای معروف که تاکنون بجای مانده و نسبتا سالم است نام می بریم:

الف) رباط شرف در نزدیکی سرخس که دستور مادر سلطان سنجر در سده پنجم هجری قمری که بنای آن با آرایش ها و معماری بی همتا ، یکی از شاهکارهای معماری ایران است و شاید از لحاظ ظرافت و تنوع بی نظیر باشد.

ب) رباط سپنج در نزدیکی سبزوار قرار گرفته ، هرچند به بزرگی رباط شرف نیست اما دلاوری، ظرافت و ریزه کاری های آن در خور توجه است.

ج) دیر گچین که از بناهای پیش از اسلام است و آثار معماری پارتی و ساسانی را در بر دارد و در هر دوره ای تازیان صفویه قسمت هایی برآن افزوده شده است این رباط در کنار جاده ی قدیم ری – اصفهان و نزدیک حسن آباد ( بین تهران – اصفهان ) قرار دارد.

د) رباط کرمانشاهان ( میان یزد و کرمان ) این رباط توسط گنجعلیخان فرمانروای کرمان ساخته شده که دارای مجموعه میدان کاروانسرا – گرمابه و آب انبار است یادآوری می شود با اینکه رباط های شاه عباسی هریک در جای خود بسیار زیباست ولی رباط کرمانشاهان جایگاه ویژه ای دارد و درمیان خوبرویان به زیبایی و خوبی نما ضرب المثل است.

ﻫ) کاروانسرای پاسنگان قم که اکنون پاسگاه انتظامی ست. کاروانسرای مهیار یا ماهیار بر سر راه اصفهان به شهرضا در دشت مهیار یکی از زیباترین کاروانسراهای ایران در زمان شاه عباس ساخته شده و هم اکنون به عنوان پاسگاه انتظامی و مرکز باز پروری از آن بهره برداری می شود و کاروانسراهای دیگری که هم اکنون در ایران پابرجاست عبارتست از کاروانسرای امامزاده هاشم نطنز، عبدالله خان فربسط یزدخواست ، کاروانسرای قاجاری ده بید فارس – اردکان و کاروانسرای حوض سلطان دوره قاجار

با توجه به شرایط زمانی و مکانی و باگذشت زمان کاروانسرا جنبه ی مذهبی – سیاسی و مردمی خود را از دست داده و فقط بخاطر جنبه اقتصادی آنها در بافت بازارها و غیره توانسته اند با واژه هایی چون سرا، تیم، تیمچه و غیره به حیات و فعالیت اقتصادی خود ادامه دهند.

همانطوریکه یادآوری شد عوامل مهم در کاروانسراهای بین راهی تامین آب که بصورت آب انبارها تأمین شده، مسئله روستایی اتاقها که ازطریق روزنه های سقف و پنجره ها و در مناطق کویری و جنوبی ایران و بویژه کویری، بادگیرهای زیبا با معماری شگفت آور جهت تهویه و خنکی بنا ایجاد می شده است. لازم به یادآوری است که گرم نمودن اتاقهای مسکونی به ویژه در نقاط کوهستانی و سردسیر توسط بخاری هایی که در دیوار اتاقها تعبیه شده بود تامین می شده است و به همین جهت از نظر فنی و معیشتی مورد توجه معماران و سازندگان کاروانسراها بوده است . سرویس بهداشتی و گرمابه در کاروانسراهای ایران معمولا در گوشه های بنا جهت جلوگیری از هدر رفتن گرما و غیره بنا می شده است کاروانسراها گاهی سکوئی بزرگ در وسط حیاط داشتند که محل اجتماع مسافران و عرضه کالاهایشان بوده است.

درخاتمه باید افزود که متاسفانه کاروانسراهای بین جاده ای علی رغم غنای معماری و هنریشان به صورت متروکه درآمده اند و عمدتا در وضع نامطلوبی قرار گرفته اند و بهمان شکل حمام ها – آب انبارها – کبوترخانه ها – خانه های قدیمی و مساجد اطراف شهرها با گنبدها و مناره های بی نظیرشان مورد توجه قرار گرفته اند.

منابع و ماخذ:

1-   روزنامه اصفهان زیبا – شماره 891

2-   معماری اسلامی ایران / محمد کریم پیرنیا / سروش تهران / 1385

3-   هنر و مردم – شماره 149 / 1353

4-   معماری ایران دوره اسلامی / گردآوری یوسف کیانی / جهاد دانشگاهی / تهران / 1336

5-   اصفهان بهشتی کوچک اما  زمینی / منصور قاسمی- محمود شایسته / نقش خورشید / 1383

6-   با کاروان تاریخ / مسعود نوربخش / ایرانشهر

تهیه و تحقیق : مهدی محبوبفر