گزارش توصیفی از بازدید روز دوشنبه چهارم آبان هشتاد و هشت
به نام خداوند جان و خرد
« یکی از زیباترین و گیراترین ایوان هایی که در ایران بنا شده و حتی یکی از چشمگیرترین ایوان هایی که در دنیا بنا شده است ، ایوان ورودی مسجد شاه عباس کبیر اصفهان است » .
« آرتور اپهام پوپ »
در بعد از ظهری پائیزی بهمراه تعدادی از دوستان زنده رود از یکی از یادگارهای جاودان شاه عباس کبیر ، یعنی مسجد جامع عباسی ، بازدید مفصلی کردیم . این بنا که به حق یکی از مسخر کننده ترین بناهای عصر صفوی است نیاز به شرحی دارد که برازنده اش باشد ، اما صد افسوس که مرا نه یارای آنست و نه سوادی که بتوانم حق این بنای سترگ را بجا آورم . پس مرا ببخشایید بر نوشته بی مقدارم از این جهان کاشی و نقش و کتیبه و ...
مسجد جامع عباسی
یکی از مهمترین مساجد دوره صفوی در شهر اصفهان ، از لحاظ عظمت معماری و کثرت تزئینات ، مسجد جامع عباسی است که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان در سال ۱۰۲۰ هجری قمری ( مؤلف تاریخ وقایع السنین و الاعوام ، شروع ساختمان مسجد جامع عباسی را روز شنبه ، بیست و دوم ماه صفر سال ۱۰۱۹ هجری قمری ذکر کرده است ) ، بفرمان شاه عباس اول ، ساختمان آن شروع شده و در سال ۱۰۲۵ هجری قمری ، ساختمان سردر و تزئینات کاشیکاری آن به منظور تکمیل آرایش اطراف میدان نقش جهان به اتمام رسیده است . ساختمان و تزئین سایر قسمتهای مسجد تا آخرین سال حیات شاه عباس اول ادامه داشته و در زمان جانشینان وی ، یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم نیز ادامه داشته است .
اسکندر بیک ترکمان در تاریخ عالم آرای عباسی ، جلد دوم ، صفحه ۸۳۱ ، در باب تاریخ شروع ساخت مسجد بیتی گفته است که از این قرار است :
« تاریخ این خجسته بنا خواستم ز دل از شوق گفت کعبه ثانی بنا شده »
جمله « کعبه ثانی بنا شده » به حساب حروف ابجد ، ۱۰۲۰ می شود که همان سال شروع ساختمان مسجد است . نیز از کشف یک معدن سنگ مرمر به این صورت یاد می کند :
« ... از غرایب حالات و نوادر اتفاق ، پیدا شدن معدن سنگ مرمر است در حوالی صفاهان ، که در هیچ زمان کسی از آن نشان نیافته بود و همانا سنگهای مذکور در آن مکان ودیعت نهاده دست قدرت ازلی است ... » .
ساختار کلی مسجد جامع عباسی
مسجد جامع عباسی به شیوه مساجد چهار ایوانی و با نمایی دو طبقه در ضلع جنوبی میدان البته با انحرافی ۴۵ درجه نسبت به میدان و در جهت قبله قرار گرفته است .
تزئینات بکار گرفته شده در مسجد عموماً به صورت کاشیکاری خشتی ( هفت رنگ ) و معرق و در بعضی جاها بصورت کاشی معقلی و تا حدود ۵/۱ متری بیشتر دیوارها از سنگ مرمر و بقیه از سنگ پارسی می باشد . مسجد دارای چهار گلدسته یا مناره می باشد که دو گلدسته مشرف به میدان نقش جهان با ارتفاع ۴۲ متر و گلدسته های ایوان جنوبی مسجد با ارتفاع ۴۸ متر ، گنبد مرتفع جنوبی را باشکوهتر به نظر می رساند . دو مدرسه علمیه ناصریه ( جنوب شرقی ) و سلیمانیه ( جنوب غربی ) گواه تدریس دروس حوزوی در زمانی نه چندان دور است .
علت ساخت مسجد جامع عباسی
طبق کتیبه موجود به خط خطاط معروف صفوی ، علیرضا عباسی بر سردر مسجد ، این مسجد با مال خالص شاه عباس شروع به ساختن شده است با این عنوان :
« أمر ببناء هذا المسجد الجامع من خالص ماله اشرف خواقین الأرض نسباً و ... » ،
تا ثواب آن به روح جد بزرگش شاه طهماسب هدیه گردد با این عنوان :
« ... و قد اهدی ثوابه الی روح جده الأعظم الأکرم الأفخم شاه طهماسب سقی الله ضریحه صوب الرضوان و ... » .
معماران ، مهندسین و خطاطان مسجد جامع عباسی
طراح و مهندس اصلی مسجد جامع عباسی ، طبق کتیبه موجود سردر ، استاد مهندس علی اکبر اصفهانی که از نوادر دورانش بوده می باشد ، با این عنوان :
« ... و بمعماریه من فی العمل کالمهندسین و هو النادر الأوانی استاد علی اکبر اصفهانی و ... » ،
و استاد فریدون نائینی ، طراح و معمار گنبد خانه جنوبی مسجد می باشد . همچنین شجاع ابن قاسم بنای اصفهانی که کاشی تراش سردر مدرسه سلیمانیه است . نیز محب علی بیک معروف به الله بیک یا محب علی بیکالله ، سرکار بیوتات سلطنتی و خزانه دار شاه ، امور مالی مسجد را به عهده داشته است . خطاطان معروفی که نام آنها در کتیبه های مسجد جامع آمده است عبارتند از : علیرضای عباسی ، عبدالباقی تبریزی ، محمد رضای امامی ، محمد غنی ، رشیدای خوشنویس ( بر روی درب نقره ای مسجد جامع اسم خطاط آن آورده نشده است ولی مؤلف تاریخ نصف جهان فی تعریف الأصفهان در صفحه ۶۲ نوشته است : کتیبه و خطوط در نقره را خط رشیدای خوشنویس میدانند ) ، محمد صالح اصفهانی ، محمد محسن امامی ، ادیب مجلسی و سرانجام محمد باقر شریف شیرازی خطاط کتیبه سر در ایوان جنوبی مسجد جامع عباسی به سال ۱۲۶۱ هجری قمری در زمان محمد شاه قاجار .
سنگ شاخص مسجد جامع عباسی
این سنگ که در مدرسه سلیمانیه واقع است ، زمان ظهر شرعی را نشان می دهد . از آنجا که وتر این مثلث در راستای نصف النهار گذرکننده از اصفهان می باشد ، لذا ظهر که خورشید عمود بر نصف النهار قرار می گیرد ، در نتیجه عمود بر وتر مثلث بوده و از وتر هیچ سایه ای بر زمین نیست . این هنگام ظهر شرعی است . نصب و محاسبه و ساخت این شاخص را به شیخ بهایی منسوب می دانند .
گنبد خانه مسجد جامع عباسی
در مسجد جامع عباسی در سه جهت و پشت ایوان های جنوبی ، غربی و شرقی مسجد ، گنبدهایی با کاشیکاری خشتی و کتیبه های بسیار زیبا ، بر ابهت و شکوه مسجد صد چندان افزوده است که گنبد خانه جنوبی با ارتفاعی معادل ۴۸ متر ، شاهکار بی نظیر موجب آن ( استاد فریدون نائینی ) می باشد . این گنبد با ایوانی با مناره های رفیع ۴۸ متری ، بصورت دو پوسته ساخته شده است که ارتفاع از کف تا پوسته زیرین معادل ۳۴ متر و قطر دهانه گنبد ۲۰ متر می باشد . به خاطر نوع و سبک معماری گنبد و رعایت دقیق فاصله ها و ساخت کنج های ۹۰ درجه ، طبق قانون تشدید اصوات ، هر گاه در مرکز ثقل ، صدایی تولید گردد در عمل انعکاس ، صوت تشدید یا رزونانس خواهد شد . از این قابلیت در انتقال صدا به قسمتهای دیگر مسجد ، استفاده می شده است .
مدارس مسجد جامع عباسی
- مدرسه ناصریه ( زمستانی ) : مدرسه جنوب شرقی صحن مسجد را به مناسبت اینکه در دوره ناصر الدین شاه قاجار ، تعمیراتی در آن به عمل آمده است ، مدرسه ناصریه می نامند . بنای مدرسه ناصریه از اواخر دوره پادشاهی شاه عباس اول و دوره پادشاهی شاه صفی است و آنچه مسلم است به موجب کتیبه های تاریخداری که بر جای مانده است تزئینات کاشیکاری و کتیبه های آن ، از دوره شاه عباس دوم می باشد . در ضلع شرقی مدرسه ناصریه چند حجره برای سکونت طلاب ساخته شده است . کتیبه داخل محراب مدرسه که در سال ۱۰۹۵ هجری قمری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی و به توسط محمد محسن امامی نوشته شده است ، آخرین کتیبه موجود مسجد از دوره صفویه است .
- مدرسه سلیمانیه ( تابستانی ) : مدرسه جنوب غربی صحن مسجد را به مناسبت کتیبه ای که در سردر آن نصب شده و از تعمیر مسجد در دوره شاه سلیمان حکایت می کند ، مدرسه سلیمانیه می نامند . این مدرسه به وسیله دو مدخل بزرگ به صحن مسجد و سه مدخل بزرگ دیگر به محوطه زیر گنبد غربی متصل می شود . این مدرسه بر خلاف مدرسه ناصریه ، حجره ندارد . غرفه های متعدد اطراف صحن این مدرسه ، در قسمتهای پایین با ازاره های مرمری و در بعضی قسمتها با سنگهای پارسی و از سنگهای ازاره به بالا با کاشی های خشت هفت رنگ تزیین شده است . سردر این مدرسه به سمت کوچه پشت مسجد جامع عباسی دارای کتیبه ای از اولین سال سلطنت شاه سلیمان و به قلم محمد رضای امامی مورخ به سال ۱۰۷۸ هجری قمری است .
سنگاب های مسجد جامع عباسی
در بین هفت سنگاب موجود در مسجد جامع عباسی ، سنگاب واقع در ورودی مسجد و سنگاب چهلستون واقع در مغرب گنبد جنوبی ، از سایر سنگاب ها نفیس تر است . سنگاب موجود در ورودی مسجد کتیبه ندارد . سایر سنگاب های مرمری واقع در وسط گنبد های شرقی و غربی مسجد نیز بدون کتیبه است ولی سنگاب واقع در چهلستون غربی گنبد جنوبی ، به خط نستعلیق برجسته الواحی دارد که آخرین قسمت آن سال ساخت آنرا در بر دارد ، به این قرار :
« فکر سامی پی تاریخ به هر سو می گشت یا مرتضی علی
گفتمش زمزمی از کعبه ثانی زده جوش ۱۰۹۵ »
شبستان های مسجد جامع عباسی
مسجد جامع عباسی ، دارای دو شبستان مسقف زمستانی است که یکی در جانب شرقی صحن و دیگری در جانب غربی صحن بنا شده است . شبستان ضلع شرقی خیلی بزرگتر از شبستان غربی می باشد ولی هیچگونه تزئیناتی ندارد و پوشش آن با گچ ساده است ، در حالیکه دیوارها و سقف شبستان غربی با کاشی های خشت هفت رنگ که مخصوصاً رنگ زرد آن بسیار جالب بوده ، تزئین شده است . محراب های این شبستان زیباترین محراب هائی است که در مساجد تاریخی اصفهان با کاشی هفت رنگ تزئین شده و کتیبه های داخل و خارج آن که به خط محمد رضای امامی است در آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم یعنی سال ۱۰۷۷ هجری قمری نصب شده است .
کتیبه ها و فرمان ها
- کتیبه ها : کتیبه ها در مسجد جامع عباسی به دو دسته تقسیم می شوند :
الف ) کتیبه های تزئینی : این نوع کتیبه که عموماً به صورت کاشیکاری معقلی ( نوعی کاشیکاری معرق که تلفیقی است از کاشی لعاب و آجر ) و یا کاشی های معرق با خطوط بنائی با اشکال منظم هندسی ، با عناوینی مثل الله اکبر ، الحمد لله ، سبحان الله ، لا اله الا الله ، الحکم لله و صلوات بر چهارده معصوم ( در فاصله بین در نقره و فرمان شاه عباس کبیر در دالان ورودی غربی ، در اطراف یک طاق کاشیکاری ، در لوحه های پراکنده به خط بنائی ، صلوات بر چهارده معصوم و تسبیحات اربعه که مشهور به صلوات کبیره است ، زینت بخش این قسمت از دالان ورودی غربی است ) که در شمسه ها و موج های مکرر ، تکرار می شود که می توان آنها را در فضاهای ورودی ، سردر اصلی ، هشتی دالان ورودی ، کاشی های دیوارهای مدرسه ناصریه ، ایوان شمالی و دور تا دور گلدسته ها و گنبد جنوبی یافت .
ب ) کتیبه های توصیفی : این کتیبه ها عموماً به صورت خطوط ثلث ، شرح واقعه ، داستانی از صدر اسلام ، احادیث و آیات قرآنی را بیان می کنند . در ذیل بعضی از کتیبه های توصیفی که تا کنون به آنها نپرداخته ام را به صورت کوتاه می آورم .
- اشعار فارسی در نقره ای به خط رشیدای خوشنویس : این اشعار به خط نستعلیق برجسته با نقره و آب طلا نوشته شده است که بیت آخر بیان کننده ماده تاریخی نصب در ، در زمان شاه صفی ، جانشین شاه عباس کبیر می باشد ، به این قرار :
« فکر تاریخ کرد واهب و گفت شد در کعبه در صفاهان باز »
مصراع « شد در کعبه در صفاهان باز » به حساب حروف ابجد ، ۱۰۴۶ هجری قمری است که مصادف با هشتمین سال سلطنت شاه صفی است .
- کتیبه بزرگ ایوان جنوبی و اطراف محوطه زیر گنبد جنوبی به خط عبدالباقی تبریزی : این کتیبه از ابتدای ضلع غربی ایوان شروع می شود و پس از پیمودن تمام محوطه زیر گنبد ، به نقطه مقابل شروع کتیبه در ضلع شرقی ایوان ، ختم می شود . این کتیبه شرح دو حادثه مهم صدر اسلام را در بر دارد . این کتیبه تاریخ ندارد .
- کتیبه داخل گنبد جنوبی به خط عبدالباقی تبریزی : این کتیبه دارای تاریخ ۱۰۳۶ هجری قمری است و به شرح علنی شدن دعوت مردم به اسلام و اعلام مبعوث شدن حضرت محمد ( ص ) و انتخاب حضرت علی ( ع ) به عنوان ولی ، وصی و جانشین حضرت محمد ( ص ) در مهمانی که به همین مناسبت ترتیب داده بودند ، می پردازد .
- کتیبه ای بر روی ستون مرمری ، حد فاصل ایوان جنوبی و محوطه زیر گنبد جنوبی به خط نوری : این کتیبه به خط نستعلیق بسیار خوش این جمله را در بر دارد :
« لو اجتمع الناس علی حب علی بن ابی طالب لما خلق الله النار ( نوری ) » .
- کتیبه داخل ایوان شمالی به خط عبدالباقی تبریزی : مضمون این کتیبه سوره دهر بوده و مورخ به سال ۱۰۳۵ هجری قمری است .
- کتیبه های ایوان و گنبد غربی به خط محمد رضای امامی : کتیبه ایوان دارای تاریخ ۱۰۴۰ هجری قمری و کتیبه داخل گنبد تاریخ ۱۰۳۹ هجری قمری را در بر دارد . این کتیبه ها بیان کننده احادیث و روایاتی در مورد ولایت حضرت علی ( ع ) از جانب علمای اهل تسنن و همچنین آیه رجس هستند .
- کتیبه های ایوان و گنبد شرقی به خط محمد غنی : خطاط کتیبه ایوان شرقی معلوم نیست ولی دو کتیبه زیر گنبد و داخل گنبد شرقی بوسیله محمد غنی اصفهانی و در سال ۱۰۳۸ هجری قمری نوشته شده است . مضمون این کتیبه ها بیان احادیث نبوی در شأن و منزلت مولای متقیان ، حضرت علی ( ع ) و سوره فتح است .
- کتبیه بالای محراب مرمری گنبد جنوبی مسجد به خط محمد صالح اصفهانی : این کتیبه دارای تاریخ ۱۰۳۸ هجری قمری و مضمون آن روایتی از حضرت محمد ( ص ) است .
- فرمان ها :
معمولاً در زمانهای قدیم هرگاه خبر مهمی و یا فرمانی از طرف دستگاه حکومتی را می خواستند به اطلاع مردم برسانند ، آنرا بر لوح های سنگی نوشته و در ورودی مسجد و یا قسمتهای قابل دید و یا معابر عمومی نصب می نمودند تا به اطلاع عموم برسد . در این مسجد نیز پنج عدد از این الواح وجود دارد که همگی بیان کننده تخفیف یا بخشش مالیات از طرف دولتخانه بوده است که مضمون آنها در ذیل خواهد آمد :
- فرمان شاه عباس اول مبنی بر بخشش عوارض بعضی اصناف شامل دلاکان ، آئینه داران ، جامه داران و ... بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۰۳۸ هجری قمری نصب شده در دالان ورودی غربی .
- فرمان شاه عباس اول مبنی بر بخشش هشتاد و چهار تومان و کسری دلالی بازار ریسمان بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۰۳۵ هجری قمری نصب شده در قسمت غربی زیر هلال بزرگ ایوان جنوبی .
- فرمان شاه عباس اول راجع به تخفیف مطالبات دیوانی در ماه رمضان بر یک لوح سنگی مرمری نصب شده در قسمت شرقی زیر هلال بزرگ ایوان جنوبی .
- فرمان فتحعلیشاه قاجار راجع به بخشودگی وجوه خبازی و آرد فروشی دارالسلطنه اصفهان بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۲۴۰ هجری قمری نصب شده در مدخل شمالی صحن مدرسه سلیمانیه به صحن بزرگ مسجد جامع عباسی .
- فرمان ناصر الدین شاه قاجار راجع به معافیت مالیات صنف خباز و علاف بر یک لوح سنگی مرمری به سال ۱۲۶۸ هجری قمری نصب شده بر بالای فرمان فتحعلیشاه قاجار در مدخل شمالی صحن مدرسه سلیمانیه به صحن بزرگ مسجد جامع عباسی .
باید گفت ویژگی های منحصر بفرد مسجد جامع عباسی شامل : طاووس های ورودی آن ، پیچ های سه تایی بسیار نفیس آن بر فراز گلدان های مرمر قسمت ورودی مسجد ، گنبد عظیم دو پوش آن ، ویژگی انعکاس صدای منحصر بفرد گنبد جنوبی که باعث تقویت و تکرار صدا می گردد ، حجم عظیم سنگ مرمر به کار رفته در مسجد ، تعداد بی شمار کاشی های بکار رفته در مسجد و نقوش کم نظیر هر کدام ، محراب عظیم گنبد جنوبی با دریچه موجود بر فرازش ، منبر یک پارچه عظیم مرمر گنبد جنوبی ، سنگاب های نفیس موجود در مسجد ، تناسبات بی نظیر به کار گرفته شده در عناصر ساختمانی آن که فضا را بی نهایت جذاب ، آرامبخش ، انسانی و مطلوب نموده و دهها ویژگی دیگر ، این بنا را به یکی از بی نظیرترین بناهای عصر صفوی تبدیل کرده است .
در پایان سپاس بی پایان خود را از همکار گرانقدرم ، سرکار خانم گلزار که مرا به مانند مسجد جامع عتیق در بیان ویژگیهای هنری مسجد جامع عباسی همراهی فرمودند ، بیان می دارم .
« به پایان آمد این دفتر ، حکایت همچنان باقی به صد دفتر نشاید گفت حسب الحال مشتاقی »
درود بر همه تلاشگران و حق گزینان