2- گونه شناسی

کبوترخانه ها را به دلیل تنوع و گوناگونی نمی توان دسته بندی کرد. تنوع به سبب گستردگی مولفه های چندگانه همچون فرم و شکل، اندازه و ابعاد، حجم و ظرفیت، بستر استقرار، شرایط محیطی، هندسه ی نما، مصالح، مالکیت و ... آنهاست.

اما به هر حال و با در نظر گرفتن بیش ترین ویژگی های مشترک، کبوترخانه ها را از جهت فرم و شکل و شرایط استقرار می توان دسته بندی کرد.

فرم و شکل

کبوتر خانه ها با توجه به پراکندگی نسبی و در عین تنوع، دارای الگوهای شکلی مشخص و متمایزند. در این دسته بندی الگوهای کلی « چهارکنج »، « مدور » و « بی شکل » جای می گیرند که به زیر گروه هایی تقسیم می شوند.

چهارکنج : این گونه از کبوتر خانه ها بیش تر در نواحی شمال غرب استان اصفهان و در محدوده ی شهرستان های گلپایگان و خوانسار قرار دارند؛ با شکل مکعب مستطیل اغلب خوابیده و متنوع در تناسب و اندازه ها. مصالح این نوع از کبوترخانه ها بیشتر خشت در جرزها و ملات ِ خشت چین گل است و همین طور چوب و آجر. پوشش سقف کبوترخانه ها اغلب تیرپوش چوبی و تیرچه هایی است برای پر کردن فاصله ی تیرها، و خاشاک و گِل فشرده برای پوشش بیرونی سقف ( بام). از آجر نیز در پوشش فرش بام و رخ بام ( آجر لبه ها) استفاده می شود. ورودی کبوترها نیز معمولا از پهلو و در امتداد افقی و به صورت صفحاتی است با سوراخ هایی. سوراخ های ورودی اغلب از تنبوشه ( استوانه ی سفالی ) است و متناسب با ابعاد پرنده ( البته قطر تنبوشه ها متناسب با انواع کبوتر و با تفاوت هایی در نظر گرفته می شود)، و ابعاد باید به گونه ای باشد که مانع از ورود و هجوم پرنده های شکاری و مهاجمان ناخوانده به داخل برج شود.

داخل کبوترخانه ها نیز تشکیل شده از جاهای خالی جهت نشیمن کبوترها و لانه ی آنها، و به علاوه با تیرهای چوبی، جدا از تیرهای چوبی سقف، تیرهای موازی بنا را به هم وصل کرده و بدین گونه باعث انسجام بنا شده اند که مانع از فروریختن بنا به هنگام پرواز همزمان کبوتران می شود. این تیرها برای نشستن کبوترها در داخل و خارج بنا و روی آنها نیز کاربرد دارد.

 به منظور بازدید صاحب کبوترخانه از داخل و یا دانه ریزی در فصول سرد و ... دریچه بازدیدی در یکی از صفحات جانبی کبوترخانه و در ارتفاعی خارج از دسترس معمول پیش بینی می شود. برای جمع آوری زَلق ( کود کبوتر ) از داخل و انتقال آن به خارج بنا نیز معمولا در امتداد سطح زمین و در جرز بنا تیغه ای پیش بینی می شود که از خارج با قسمت خارجی هم سطح است و دیگران از محل آن آگاه نیستند و هنگام خارج کردن کود این تیغه را بر میدارند و پس از آن دوباره می سازند و کبوترخانه تا نوبت برداشت بعدی پلمپ می شود.

تمهیداتی نیز برای مقابله با خطرهای احتمالی و هجوم دشمنان کبوترها به داخل کبوترخانه ها پیش بینی شده که شال گچی در سطح خارجی کبوترخانه، در زیر ورودی کبوترها، از آن جمله است تا مار یا خزنده یا مهاجم مشابهی اگر از سطح خارجی بالا آمد با رسیدن به لایه ی لغزان گچی فروافتد و همین طور پخی هایی در یال های بنا در نظر گرفته اند که آنها را از حالت محدب به مقعر تبدیل می کند تا حیواناتی مثل گربه نتوانند از تحدب کنج استفاده کنند و بالا بیایند. جز در موارد استثنایی این نوع بناها دارای تزئینات خاصی برای زیبا کردن بنا نیستند، ولی معمولا برای محافظت بنا از خارج به اندود کردن بنا با کاهگل همت می گمارند.